Schaffgotschowie. Zmienne losy śląskiej szlachty

autor: Arkadiusz Kuzio-Podrucki

miejsce i rok wydania: Bytom 2007

Dokładnie trzysta lat temu, w wigilię Bożego Narodzenia 1707 r. we Wrocławiu umierała księżniczka Karolina, ostatnia z wielkiej dynastii Piastów. Wraz z jej śmiercią odchodziła w przeszłość siedemsetletnia dynastia pierwszych polskich władców jak również pierwszych śląskich książąt. Zdawało się, że nazwisko tej dynastii stanie się tylko częścią kart historii. Szesnaście tygodni później 15 kwietnia 1708 r. nowokreaowany hrabia Cesarstwa Rzymskiego, Jan Antoni Schaffgotsch – wnuk piastowskiej księżniczki Barbary Agnieszki - otrzymał od cesarza zgodę na połączenie herbów swych przodków: Piastów i Schaffgotschów. Potomkowie hrabiego stali się nie tylko współwłaścicielami herbu książąt legnicko-brzeskich, ale i depozytariuszami historii i wielkości tej pierwszej polskiej dynastii. Sądzić można, że pamiętali o tym i mieli świadomość odpowiedzialności jaka na nich tym samym spoczywała. Swoimi czynami przed i po 1708 r. dawali świadectwo przywiązania do Śląska.

Wśród Schaffgotschów od czasów średniowiecza do dziś były i są postacie wielkie i znaczące. Byli między nimi: duchowni jak: książę-biskup Wrocławia Filip Gotard (zm. 1795 r.), pierwszy biskup Czeskich Budziejowic Jan Prokop (zm. 1813) i biskup Brna Jan Antoni (zm. 1870); dyplomaci jak Krzysztof Leopold (zm. 1703 r.); politycy jak Jan Antoni (zm. 1742 r.); wielcy przemysłowcy jak Hans Karol (zm. 1917 r.); działacze społeczni jak siostra Mechtylda Maria (zm. 1919 r.); twórcy kultury jak pisarz Franciszek Ksawery (zm. 1979); naukowcy jak dr Franciszek Gotard (zm. 1864 r.) a także wojskowi jak najsławniejszy z rodu generał Hans Ulryk (zm. 1635 r.) czy feldmarszałek Jan Franciszek (zm. 1866 r.).

Losy Schaffgotschów są integralnie związane ze Śląskiem jak i z każdą z sąsiednich krain: Polską, Czechami oraz Prusami – Niemcami. Od władców uzyskiwali najwyższe odnaczenia: habsburski Order Złotego Runa, pruski Order Orła Czarnego, francuską Legię Honorową. Byli kawalerami prestiżowych zakonów Maltańskiego i Bożogrobców.

Schaffgotschowie mieli znaczące zasługi na polu gospodarki i przemysłu, a ich górnośląska fortuna zaliczana była do jednej z największych na Śląsku i w naszym regionie Europy. Odgrywali niebagatelną rolę na polu kultury. Cieplicka biblioteka gromadzona przez stulecia zawierała kilkadziesiąt tysięcy ksiąg, dzieł twórców ludzkiej myśli, pośród których wiele to arcydzieła wspaniałe i wybitne. Z jej bogactwa korzystają dziś mieszkańcy całej Polski. Książki z księgozbioru Schaffgotschów po rozproszeniu można znaleźć w niejednej polskiej bibliotece. Trudno nie docenić tego faktu, zwłaszcza wobec spustoszeń jakich dokonała w polskich bibliotekach II wojna światowa.

Nastawienie Polaków do dziedzictwa tego rodu, pozostawionego na Śląsku, przez ostatnie kilkadziesiąt lat się zmieniało. Niedawno rudzka szkoła otrzymała za patrona śląskiego kopciuszka - Joannę Grycik hrabinę Schaffgotsch. W ostatnim tygodniu października tego roku w Cieplicach odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa. Przedstawiciele nauki z Polski, Czech i Niemiec w swych dysertacjach i naukowych rozważaniach podnosili problemy związane z dziejami rodu Schaffgotschów.

Tak jak mieszkańcom Polski znane są nazwiska polskich arystokratów, np. Czartoryskich, Radziwiłłów czy Zamoyskich, byłoby wskazanym, aby nazwisko Schaffgotschów zostało przypomniane, stało się znane i uznane wśród dzisiejszych mieszkańców Śląska.

Wstęp

I. Początki
Blisko księcia
Gotsche II Założyciel
Na dworze
Nowy herb
Na zamku Gryf
Pierwszy kanclerz
Synowie Hansa I

II. Kacper i jego potomkowie
Między czeskim królem a Śląskiem
Panowie zamku Czarne
Panowie zamku Kamienica
Baron
Pan Żmigrodu
Panowie z Czernicy
Spadkobierca Chojnika i Gryfu
Panowie z Płakowic i Pomocnego
Zbierane dziedzictwo
Fundacje Hansa Ulryka
Piastowska księżniczka
Przeciw i za Habsburgiem
Praskie uroczystości
Z Wallensteinem
Skazany generał

III. Panowie Cieplic
Pod panowaniem Wazów
Kanonik i genealog
Odzyskany spadek
Śląskie godności
Cesarski poseł
Spotkania z Sobieskimi
Dla Boga
Cieplickie wody
Złote Runo
Podróże Jana Antoniego
Spadkobierca Piastów
Kłopoty i tragedie
Śląskie urzędy
Zaszczyty
Dla kultury i poddanych
Rodzina Jana Antoniego
Między Austrią i Prusami
Biskup Schaffgotsch
Książę-biskup Wrocławia
Monety Schaffgotscha
Biskup wygnaniec
Panowie z Pomianowa
Zakupy Karola Gotarda
Rodzina Karola Gotarda
Zmiany w Cieplicach
Budowle Jana Nepomuka
Honory i rodzina Jana Nepomuka
Sławni przejazdem
Wyprawa Adamsa
Wizyty Czartoryskich
Czas wojen i zmian
Wolny pan stanowy – równy książętom
"...od Polaków Niemcami a od Niemców Polakami zwani..."
Książki, ...
...militaria i obrazy
Naukowiec
Inwestycje Leopolda Chrystiana
Czasy przemysłu i rewolucji
Królowie z wizytą
Leopold Chrystian i Karol
W cesarstwie niemieckim
Koniec cesarstwa
Biblioteczne ostatki
Nieukończone dzieło
W czasach nazistów

IV. Górnośląscy magnaci
"Król cynku"
Pan na Szombierkach, Orzegowie, Bobrku...
Dla robotników
Pałac i zaszczyty Goduli
Komu spadek?
Bytomski Kopciuszek
Hrabia i hrabina
Państwo na włościach
Przemysłowcy
Robotnikom i ich rodzinom
Kaplica i kościół w Szombierkach
Świątynie i szkoły
Pałace Kopciuszka
Ostatnie lata monarchii
Kuchnia mleczna
Testament Kopciuszka
Spadkobiercy Joanny
Między wojnami
Wojenne ostatki

V. Linia austriacka
Austriacka kariera
Siostra Mechtylda Maria
Na zamku Niederleis
Potomkowie Andrzeja Gotarda
Śmierć na wojnie

VI. Panowie z Wilczyc
Przenosiny do austriackiego Śląska
Francuska Legia i inne zaszczyty
Rodzina Antoniego Gotarda
Józef z Wilczyc
Hrabia Franciszek
Wilczyckie ostatki
Generałowie i pułkownicy
Ostatni z rodziny

VII. Antoni i jego potomkowie
Wokół Wojanowa i Radomierza
Na zamku Grodztwo
Z Nowej Kamienicy do Czech

VIII. Schaffgotsche z Czech
Czeski baron i hrabia
Czeski hrabia i Złote Runo
Panowie Sadowej
Pierwszy biskup Budziejowic
Panowie z Białogardu
Na włoskich frontach
Biskup Brna
Feldmarszałek
Z morawskich Biskupic
Franciszek a Paulo
Ostatnie pokolenie

IX. Ulryk i jego potomkowie
Panowie Bobrowa i Janowic
Hans II z Gryfu i Chojnika
Synowie Hansa II

X. Kuzynowie i nie kuzynowie
W Niderlandach
Panowie z Doboszowic i Wilczyc
Schaff-Gotsche, Gotsche, Junosza…

XI. Współczesność
Hrabia z Cieplic
W Kotlinie Jeleniogórskiej
Rodzina Hansa Ulryka
Pałace Kopciuszka
Koniec czeskich i wilczyckich Schaffgotschów
XXI wiek

Podsumowanie

Rodowód

Bibliografia